علم رجال و درایه (دانش شخص و شخصیت شناسی و ارزش یابی حدیث منقول)، از جمله دانش هایی است که برای به دست آوردن صحت سند و سخنان گزارش شده از پیامبر(ص) و پیشوایان معصوم(علیهم السلا م) به کار گرفته می شود. از طریق علم رجال ویژگی های اخلا قی و علمی گزارشگران حدیث مورد مطالعه قرار می گیرند؛ چنان که می توان تقدم و تأخر هر یک از راویان استاد و شاگرد و
واسطه های نقل روایت را به دست آورد.
از سوی دیگر، هرگاه حدیثی با نگاه کلی و بدون توجه به شناسایی تک تک گزارشگران مورد مطالعه قرار گیرد یا متن گزارش شده، از جهت «نص» یا «ظاهر»، «مجمل»، «متین»، «محکم» یا «متشابه» بررسی شود، از علم درایه کمک گرفته می شود.
قدمت علم رجال و درایه به زمان صدور و رواج حدیث بر می گردد. اصحاب و یاران پیشوایان معصوم(علیهم السلا م) از همان ابتدا به این مهم توجه داشته و در زمینه ی رجال کتاب هایی را تألیف کرده اند. گرچه اکنون، مجامع علمی از تألیفات و نظریه های مستقل آنها بی بهره اند، ولی برخی از تألیفاتی که به عصر آنان نزدیک است، در دست رس دانش پژوهان قرار دارد. برای نمونه، می توان از کتاب های پنج گانه علم رجال، که گاهی از آنها به «اصول پنجگانه ی رجالی» تعبیر می شود، نام برد:
الف. رجال الکشی، تألیف محمدبن عمر بن عبدالعزیز(معروف به کشی»؛
ب. رجال النجاشی، تألیف شیخ احمدبن علی (معروف به نجاشی)،
ج. رجال الشیخ، تألیف شیخ محمدبن حسن طوسی(معروف به شیخ الطائفه)
د. فهرست الشیخ تألیف شیخ محمدبن حسن طوسی(معروف به شیخ الطائفه)
هƒ. رجال البرقی، تألیف احمدبن محمدبن خالد برقی،
بدیهی است کتاب های دیگری که بعدها به رشته ی نگارش درآمد، از خرمن همین «اصول پنج گانه ی رجالی» بهره گرفته اند. با گذشت زمان، نگاشته های علم رجال افزایش یافت تا آن جا که در ربع قرن اخیر با رشد تدوین کتاب های درسی، در زمینه ی علم رجال و درایه، تألیف خوبی به جامعه ی علمی هدیه شد. یکی از آنها کتاب دروس موجزه` فی— علمی— الرجال و الدرایه` است که علا مه و دانشمند معاصر، حضرت آیت الله شیخ جعفر سبحانی(دام ظله العالی) به درخواست مرکز جهانی علوم اسلا می، به رشته ی تحریر در آورده است.
نویسنده ی محترم، علا وه بر آن، کتاب های درسی دیگری به نام کلیات فی— علم للرجال و اصول الحدیث و احکامه تألیف کرده است که مجامع علمی - آموزشی از آنها بهره مندند.
ویژگی های این کتاب عبارت است از:
١. کتاب دروس موجزه` فی— علمی— الرجال و الدرایه` کتابی درسی برای دوره ی کارشناسی ارشد می باشد که به زبان عربی بلیغ و ادبیات جاری عربی به نگارش درآمده است.
٢. این کتاب با دسته بندی خوب و رسا، به موضوعات اصلی هر دو علم «رجال» و «درایه» پرداخته است.
٣. از مصادر مهم قدیم و جدید به خوبی استفاده شده است.
٤. مجموعه ی مباحث کتاب به صورت دو واحد درسی (در نظام دانشگاهی) و چهار درس و یک خاتمه تنظیم گردیده و از ذکر مباحث فرعی و حاشیه ای اجتناب ورزیده شده است.
٥. پایان هر درس، چند پرسش، تمرین یا کار پژوهشی آورده شده تا دانش پژوهان را به کار و فعالیت وا دارد.
٦. کتاب از نظر محتوای آموزشی، ضمن برخورداری از اقوال مهم، در مواردی هم به نقد، تحلیل و بررسی پرداخته است که می تواند برای دانش پژوه سرمشقی در چگونگی تحلیل و بررسی باشد و از سوی دیگر اساتید و مدرسان را وادارد که آن نقدها را احیاناً به نقد بکشد.
٧. اختصار و اجتناب از تطویل غیر مفید، از دیگر ویژگی های این نوشته است.
٨. حروف چینی و صفحه بندی این کتاب، خوب و قابل قبول بوده و با متن و موضوع کتاب متناسب است.
برخی از ویژگی های اهمال شده شامل موارد زیر می شوند:
الف. از آن جا که بهره گیران و مخاطبان نخستین این کتاب، طلا ب و فضلا ی غیر ایرانی هستند که درمرکز جهانی علوم اسلا می به تحصیل اشتغال دارند، شایسته بود در جای جای کتاب، برخی از نقاط اختلا فی مهم ، میان شیعه و اهل سنت در مسایل رجال و درایه، برجسته می شد و موردتحلیل و بررسی قرار می گرفت.
ب. جا داشت که در پایان کتاب، به عنوان ضمایم، فهرستی از کتاب های علم «رجال» و «درایه» آورده می شد تا مخاطبان، ضمن آشنایی در کارهای تحقیقی، از آنها استفاده می کردند؛
ج. کتاب نشر یافته، فاقد کتاب نامه است؛
د. به نظر می رسد که کتاب های درسی باید از جلد گالینگور برخوردار باشند تا در اثر استفاده و به کارگیری زیاد از بین نروند؛
ه. چکیده ی مباحث در پایان هر درس ذکر نشده و نتیجه گیری نهایی را به دست نداده است؛
و. خوب بود، نسبت به موضوع هر درس، مصادر دیگری معرفی و از دانش پژوهان، تکلیف کلا س و تحقیق علمی و عملی خواسته می شد.
و...
ناگفته نماند که این اشارات، از عظمت و اتقان محتوای کتاب نمی کاهد. امید است دانش پژوهان و طالبان دانش رجال، از آن، بیش از پیش، بهره گیرند.